دانش های ادبی دوم راهنمائی

دانش های ادبی دوم راهنمائی 

ادامه ی مطلب

نظم :
نظم (شعر) در لغت به معنی به یکدیگر پیوستن وبه رشته کشیدن دانه های جواهر ودر اصطلاح ،سخنی است که وزن وقافیه داشته باشد .شعر کلامی است که علاوه برداشتن وزن عاطفه وخیال نیز داشته باشد .

نثر:
درلغت به معنی پراکندن است ودراصطلاح به سخنی که مقید به وزن وقافیه نباشد گفته می شود.

قافیه :
به کلمات آخر بیت که آخرین حرف اصلی آن ها یکی باشد می گویند .کلمه های موزون وهم وزن وهم آهنگی که در آخر مصراع می آیند ودر چند حرف با یکدیگر مشترک هستند .
مثال : ای نام تو بهترین سرآغاز            بی نام تو نامه کی کنم باز
نکته :حرف آخر قافیه را "حرف قافیه "یا "حرف روی" می گویند . مثال : سرآغاز-- باز

ردیف:
ای ساربان آهسته رو کارام جانم می رود            وآن دل که با خود داشتم با دلستانم می رود
من مانده ام مهجورازاو ،بیچاره ورنجورازاو          گویی که نیشی دورازاو،در استخوانم می رود
گفتم به نیرنگ و فسون،پنهان کنم ریش درون         پنهان نمی ماندکه خون برآستانم می رود 

واژه ی(می رود)به صورت یک کلمه ی مستقل وبه یک معنی در پایان همه ی آنها تکرار شده است این واژه ردیف نام دارد
شعری که ردیف دارد مردف خوانده می شود.
ردیف از ویژگی های شعر سنتی است.
ردیف در پایان هر بیت تکرار می شود و این تکراربرتاثیرموسیقیا یی هر بیت می افزاید.

مصراع یا مصرع
کم ترین مقدار سخن موزون (هم وزن) است .مصراع نیمی از بیت است .

بیت :
کمترین مقدار شعر وبه عبارتی دیگر واحد شعر است .هر بیت از دو مصراع تشکیل شده است .
درجشن بهار خاک میهن                پیراهن سبز کوه برتن
مصراع                                      مصراع

سجع
اگر در انتهای دو جمله کلماتی بیابیم که به طریقی درنزدیک کردن آهنگ دو جمله به یکدیگر نقش داشته باشند سجع به وجود می آید .
سجع ،یکسانی دو واژه در حرف آخر ،وزن ویا هردوی آن ها است .
-دوکس رنج بیهوده بردند وسعی بی فایده کردند یکی آن که اندوخت ونخورد ودیگر آن که آموخت نکرد.
-    ای عزیز !دنیا نه جای آسایش است بلکه محل آزمایش است .
-    طالب دنیا رنجور است وطالب عقبی مزدور وطالب مولی مسرور .
-    هرچه در دل فروآید ،دردیده نکو نماید .
-    همه کس را عقل خود به کمال نماید وفرزند خود به جمال

مراعات النظیر ،تناسب شبکه ی معنایی
هرگاه دراشعار وعبارات کلماتی بیابیم که با هم دارای نسبتی باشند وبتوان آنها را دریک مجموعه درنظرگرفت آرایه تناسب به وجود می آید  .این تناسب می تواند از نظر جنس ،نوع ،مکان ،زمان ،همراهی و..... باشد .
مزرع سبز فلک دیدم وداس مه نو          یادم از کشته ی خویش آمد وهنگام درو

تضاد ،طباق
هرگاه در اشعار وعبارات کلماتی بیابیم که درمعنی متضاد باشند آرایه  ی تضاد پدید می آید.
مانند:  آب بریز آتش بیداد را               زیرترازخاک نشان باد را 

تکرار
هرگاه نویسنده بخواهد برچیزی تاکید کند آن را تکرار می کند .این تکرار آگاهانه بر تاثیر موسیقیایی سخن اضافه می کند .شاعران از تکرار برای زیبا سازی وتاثیر گذازی شعر استفاده می کنند .
من قلب کوچکی دارم خیلی خیلی کوچولو خیلی کوچولو.

تشخیص ،انسان نمایی
هر گاه به اشیا وموجودات ،صفات واحساسات انسانی نسبت دهیم آرایه ی تشخیص بوجود می آید .
درختان در خواب به سر می برند .   درخت به آرامی گفت :نمی خواهم شکوفه بدهم .

تلمیح 
تلمیح به معنای گوشه ی چشم داشتن .هرگاه شاعر یا نویسنده در کلام خود به مطلبی تاریخی یا اساطیری ویا به حدیث ،روایت وآیه ای اشاره کند تلمیح پدید می آید .
یوسف گمگشته باز آید به کنعان غم مخور    کلبه احزان شود روزی گلستان غم مخور
اشاره به داستان حضرت یوسف (ع)

تشبیه 
مانند کردن دو یا چند چیز به یکدیگر است .
دانا چوطبله ی عطار است خاموش وهنر نمای.
هرتشبیه دارای چهاررکن است
مشبه – طرف اول  :چیزی یا اسمی که قصد مانند کردن آن را داریم .
مشبه به  – طرف دوم : چیزی یا کسی که طرف اول به آن مانند شده است .

ادات تشبیه : واژه هایی که نشان دهنده ی پیوند شباهت است

وجه شبه : ویژگی مشترک میان طرف اول وطرف دوم .  
چهره ی او در زیبایی مانند گل است
-------      ---------  ---  ---
1             3              4    2
مهم ترین ادات تشبیه عبارتند از"مانند ،مثل ، چون ،هم چون ،چو ،گویی،بسان" و...................
نکته : در بسیاری از تشبیهات وجه شبه وادات تشبیه حذف می شود .

نماد یا نشانه
داستان نویسان با استفاده از تخیل و اوردن شخصیت های غیر انسان ،ذهن ما را وا می دارند تا شبیه ان ها را در جامعه واطراف خود پیدا کنیم .
استفاده از نماد در نوشته ها باعث قوت اثر وتاثیر بخشی بیش تر بر خواننده می شود .
بچه ها در کلاس جنگل سبز جمع بودند دور هم خوشحال
در بیت بالا جنگل سبز نماد جامعه است .

استعاره
تشبیهی است که همه ارکان آن به جز (مشبه به ) محذوف است . استعاره استفاده لفظ درغیر معنای حقیقی ان است
نکته: تشبیه ادعای همانندی است اما استعاره ادعای یکسانی است  .
چو باز آمدم کشور آسوده دیدم                پلنگان رها کرده خوی پلنگی

کنایه
یعنی پوشیده سخن گفتن واین آرایه زمانی بوجود می آید که از کلام ،معنی ظاهری مورد نظر نباشد ومعنی باطنی واصطلاحی آن مورد نظر باشد .
هیچ کاری گرچه صائب بی تامل خوب نیست     بی تامل آستین افشاندن از دنیا خوش است                                                                                                                                                                     پشت پا زدن به تمایلات دنیوی
هنوز از دهن بوی شیر آیدش               همی رای شمشیر وتیر آیدش
کنایه از کودکی است

تضمین
اگر شاعر از آیه قران ،حدیث ،مصراع یابیت شاعردیگری در شعر خود استفاده کند آرایه تضمین بوجود می آید.
چه خوش گفت فردوسی پاکزاد              که رحمت بر آن تربت پاک باد
"میازار موری که دانه کش است           که جان دارد وجان شیرین خوش است

جناس
اگردو کلمه تفاوتی جزدرمعنی نداشته باشند ویا اینکه فقط در یک صامت یا مصوت با یکدیگر تفاوت داشته باشند آرایه جناس پدید می آید .
اگر دو کلمه کاملا یکسان باشند ولی معانی مختلف داشته باشند جناس (تام) می گویند.
مثال : بهرام که گور می گرفتی همه عمر           دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
اگر اختلاف دوکلمه در مصوت های کوتاه باشد جناس را (ناقص حرکتی ) می گویند .
مثال : صبحدم ناله ی قمری شنواز طرف چمن     تا فراموش کنی محنت دور قمری
اگراختلاف دو کلمه درنوع یک حرف ازحروف سازنده ی کلمه باشد جناس را (ناقص اختلافی می گویند .
به جامت گوهر جان است وباشد       دل پاک تواز آزار آزاد
اگراختلاف دوکلمه درتعداد حروف (فقط یک حرف بیشتر) باشد جناس را( ناقص افزایشی )می گویند.
از حسرت رخسار توای زیبا روی    ازناله چونال گشتم ازمویه چو موی

تخلص
نام شعری شاعر است که شبییه اسامی خانوادگی می ساشد .معمولا شاعران دربیت پایانی شعر خود نا م شعری خود (تخلص ) را می آورند.
سعدی اگر عاشقی کنی وجوانی               عشق محمد بس است وآل محمد

تمثیل یا ارسال المثل
هر گاه کلام مطرح شده یک ضرب المثل باشد یا یاد آور یک ضرب المثل باشد آرایه تمثیل به وجود می آید .
من اگرنیکم وگربد توبروخود راباش          هرکسی آن درودعاقبت کارکه کشت
تو نیکی می کن ودردجله انداز                  که ایزد دربیابانت دهد باز

واج آرایی یا تکرار حرف
تکرار یک واج (صامت یا مصوت ) است در کلمه های یک مصراع یا بیت به گونه ای که آفریننده ی موسیقی درونی باشد وبر تاثیر شعر بیفزاید .
جان بی جمال جانان میل جهان ندارد           هرکس که این ندارد حقا که آن ندارد
در بیت بالا مصوت بلند (آ) ده بار تکرار شده است .در همین بیت صامت (ج) نیز تکرار شده است .

چگونگی تشخیص قالب شعری
شکلی که قافیه به شعر می بخشد قالب نام دارد .تفاوت قالب ها تفاوت در چگونگی قافیه آن هاست زیرا قافیه می تواند درپایان مصراع های فرد یا در پایان هر بیت بیاید .اگر نحوه ی تکرار قافیه دردو یا چند شعر یکسان باشد .وزن،تعداد ابیات ومحتوا ،نوع قالب را مشخص خواهد کرد .

قصیده
قصیده اولین قالب شعری است که از نیمه قرن سوم  در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمده است
در قصیده مصراع اول ومصراع های زوج با هم،هم قافیه هستند.تعداد ابیات قصیده حداقل 15 تاوحداکثر 70-80 بیت می شود.

موضوع قصیده
ستایش ، وصف نکوهش،طبیعت، مسائل اخلاقی ،مدح،رثا،
قصیده سرایان بزرگ :
رودکی ،فرخی ،منوچهری ،ناصرخسرو ،مسعود سعد ،انوری، خاقانی، سعدی، ملک الشعرای بهار ، دکتر مهدی حمیدی ،امیری فیروز کوهی ،مهرداد اوستا

نکوهش مکن چرخ نیلوفری را             برون کن زسر باد خیره سری را

بری دان از افعال چرخ برین را              نشاید زدانا نکوهش بری را

غزل
غزل در قرن ششم رواج یافت .
شعری است حد اقل پنج بیت که مصراع اول و مصراع های زوج آن هم قافیه است
درون مایه ی غزل عاشقانه ،عارفانه یا آمیزه ای ازاین دو است و یا مضمونی اجتماعی دارد .

غزل سرایان بزرگ فارسی :
حافظ، سعدی، مولوی، صائب، برترین غزل سرایان شعر کهن و رهی معیری ،شهریار و........... از غزل سرایان موفق معاصر اند
سینه از آتش دل درغم جانانه بسوخت              آتش بود در این خانه که کاشانه بسوخت

قطعه
شعری است حداقل دو بیت که معمولا بیت اول آن مصرع نیست . و مصراع های زوج آن هم قافیه هستند.
قطعه وحدت موضوع دارد .

موضوع قطعه
معمولا مطالب اخلاقی ،اجتماعی ،تعلیمی، مدح و هجو است. قطعه در تمام دوره ها در شعر فارسی رواج داشته است.

قطعه سرایان
ابن یمین، انوری، پروین اعتصامی
غنجه ای گفت به پژمرده گلی                     که زایام ،دلت زود آزرد                                                                                               
آب افزون وبزرگست  فضا                       زچه رو،کاستی وگشتی خرد

مثنوی
شعری است که هر بیت دارای قافیه مستقل است. مناسب ترین قالب  برای بیان داستان ها و مطالب طولانی است. زیرا قافیه ی هر بیت مستقل است و شاعر می تواند پس ازچند بیت از قافیه قبلی نیز استفاده کند. تعداد ابیات آزاد است .

محتوای مثنوی :
1- حماسی و تاریخی شاهنامه  فردوسی
2- اخلاقی و تعلیمی مانند: بوستان  سعدی
3- عاشقانه و بزمی مانند : خسرو و  شیرین
4- عارفانه مانند : مثنوی معنوی

مثنوی سرایان بزرگ شعر فارسی
فردوسی ،نظامی ، سعدی ، مولوی، پروین اعتصامی ، دکتر حمیدی شیرازی ، شهریار
شکایت کرد روزی دیده با دل          که کارمن شد ازجورتو مشکل
ترادادست دست شوق برباد              مرا کند ست سیل اشک بنیاد

دوبیتی
در شعر فارسی به آن ترانه نیز می گویند.دو بیت است که گاه مصراع سوم آن قافیه ندارد.
رایج ترین قالب در میان روستائیان است

موضوع دو بیتی : عاشقانه و عارفانه است

دوبیتی سرایان معروف :بابا طاهرهمدانی   ، فایز دشتستانی
زدست دیدهودل هر دو فریاد              که هرچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد               زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

چهار پاره
دو بیتی هایی است با قافیه های مختلف که در معنی به هم پیوسته اند . و مصراع های زوج هر دو بیتی هم قافیه است.
در روزگار معاصر پدید آمده است و به وزن های غیرازوزن دو بیتی نیزسروده شده است.

محتوای چهار پاره : اغلب اجتماعی وغنایی

چهار پاره سرایان معروف
فریدون توللی ،فریدون مشیری ،پرویز خانلری
شب دمی گرم برکشید وبخفت               اینک آسوده ازهجوم وستیز
یک سپیدار وچند بید کهن                      برسر پشته اند پا به گریز

ترجیع بند
تعداد ابیات آن آزاد است .از نظر قافیه مانند غزل است محتوای آن :مدح وستایش ،عشق وعرفان است .
ترجیع بند از چند بخش مختلف تشکیل شده است که هر بخش یا خانه یا رشته در واقع یک غزل است که آن را  ترجیع یا برگردان یا بند گردان می گویند .

ترجیع بندسرایان بزرگ :سعدی ،هاتف اصفهانی

شعر نیمایی
شعری است با مصراع های کوتاه و بلند که قافیه در آن نظم خاصی ندارد.
بنیان گذار شعر نیمایی، علی اسفندیاری معروف به نیما یوشیج است .او با سرودن منظومه ی افسانه تحولی در شعر بوجود آورد.
محتوا: سیاست ،عشق ،احساسات وتجربیات فردی.
برگزیدگان شعر نیمایی: مهدی اخوان ثالث ،فروغ فرخزاد ،سهراب سپهری